Θάνατος του Pierre Vidal-Naquet

Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ
Διαπρεπής ιστορικός και ελληνιστής, άμεσος σχολιαστής της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας και διανοούμενος με πυγμή στον δημόσιο στίβο, ο Γάλλος Πιερ Βιντάλ-Νακέ «έφυγε» χθες σε ηλικία 76 χρόνων. Σύμφωνα με τη χθεσινή ανακοίνωση νοσοκομείου της Νίκαιας, όπου νοσηλευόταν τις τελευταίες ημέρες, ο θάνατός του επήλθε ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο. Η είδηση έκανε τον γύρο του κόσμου, ενώ τα γαλλικά μέσα ενημέρωσης κάνουν εκτενή αναφορά στη συνεισφορά του στην υπόθεση της ειρήνης στη Μέση Ανατολή, αφού προ ημερών υπέγραψε μαζί με άλλους διανοουμένους την έκκληση της εφημερίδας «Λιμπερασιόν» για ανάκληση της ισραηλινής επιθετικότητας στον νότιο Λίβανο.
Ειδικός στην έρευνα της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας, μελετητής της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας -της «Ιστορίας του σήμερα»-, σαφώς ανατρεπτικός στις απόψεις του γύρω από τη δυτική διπλωματία σ' όλους τους πρόσφατους πολέμους (Βιετνάμ, Αλγερία, Βοσνία, Ιράκ, Παλαιστίνη), όσο και εκφραστής της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της ελευθερίας και της μνήμης, ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ θεωρήθηκε μεταξύ των αντιδογματικών διανοουμένων που αναντίρρητα υποστήριξε την άποψή του με επιστημονικά επιχειρήματα και ιδεολογική ευθύτητα.
Γεννημένος στο περιβάλλον μιας εβραϊκής οικογένειας (Παρίσι, 23/7/1930), από την οποία συνειδητοποίησε τον εβραϊσμό του όταν οι γονείς του εκτοπίστηκαν στο Αουσβιτς χωρίς να τους ξανασυναντήσει, ο Βιντάλ-Νακέ αφιέρωσε την επιστημονική του σταδιοδρομία στη μελέτη των αρχαίων κοινωνιών. Με ιδιαίτερο πάθος μελέτησε την αρχαία Ελλάδα σε όλες τις εκφάνσεις της (πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική) συνοψίζοντας στο μνημειώδες δίτομο έργο «Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα» (που συνυπέγραψε με τον Ζαν Πιερ Βερνάν). Δεν δίστασε να καταδικάσει τη χούντα των συνταγματαρχών, ούτε και ν' αναφερθεί στο ζήτημα της ελληνικής τρομοκρατίας (ειδικά για τη «17 Νοέμβρη», δηλώνοντας τις αμφιβολίες του για την καθαρότητα των ελληνικών διωκτικών και δικαστικών αρχών), διατηρώντας στενές σχέσεις με τη σύγχρονη ελληνική διανόηση μέσω του Κορνήλιου Καστοριάδη.
Ωστόσο, ο Βιντάλ-Νακέ, που τον περασμένο Φεβρουάριο επισκέφτηκε την Αθήνα για να παρουσιάσει το βιβλίο του «Η Ατλαντίδα, μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου» (εκδόσεις «Ολκός»), πίστευε ότι «χωρίς ουτοπία δεν μπορούμε να ζήσουμε. Τι μέλλον θα έχουμε χωρίς το άγνωστο στον ορίζοντά μας;» (βλ. «Ε», 1/2/2006). Αισιοδοξούσε για το μέλλον, ασκούσε κριτική στον ιδεολογικό μύλο της εποχής, ταυτιζόταν συνειδητά με καθετί προοδευτικό. Διηύθυνε την Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών και το Κέντρο Λουί Ζερνέ. Αλλά όπως δήλωνε σε συνεντεύξεις του, τη μεγαλύτερη επίδραση στην εξέλιξη της σκέψης του άσκησε ο πατέρας του μιλώντας του για την υπόθεση Ντρέιφους και παροτρύνοντάς τον να διαβάσει Σατομπριάν, και ειδικά ένα απόσπασμα: «Οταν μέσα στη σιωπή της αθλιότητας δεν ακούμε ν' αντηχεί παρά η αλυσίδα του σκλάβου και η φωνή του καταδότη, όταν όλοι τρέμουν μπροστά στον τύραννο, και είναι εξίσου επικίνδυνο ν' απολαμβάνεις της ευνοίας του όσο να δικαιούσαι της δυσμενείας του, τότε ο ιστορικός φαίνεται να επωμίζεται την εκδίκηση των λαών...».
Μελέτησε εμβριθώς τον εβραϊσμό και ό,τι αφορά το Ολοκαύτωμα, υποστηρίζοντας ότι η διασπορά κι όχι ο σιωνισμός αποτελεί αποστολή του εβραϊκού έθνους. Οι πολιτικές θέσεις του στο Μεσανατολικό ήταν ξεκάθαρες: αντίπαλος του ισραηλινού εθνικισμού και υποστηρικτής της δημιουργίας παλαιστινιακού κράτους, αναφέρθηκε επανειλημμένως στην προπαγανδιστική εκμετάλλευση του Ολοκαυτώματος από τους Ισραηλινούς πολιτικούς. Επειδή ο πατέρας του βασανίστηκε από την Γκεστάπο, όπως έλεγε, δεν ανεχόταν καμία μορφή άσκησης βίας, πολύ περισσότερο στο όνομα οποιασδήποτε εθνικιστικής ιδεολογίας. Γι' αυτό συνυπέγραψε το «μανιφέστο των 121», δηλαδή την έκκληση ανυπακοής στον πόλεμο της Αλγερίας (1958), ενώ αντέδρασε -μαζί με άλλους είκοσι επιφανείς ιστορικούς- στον περίφημο «νόμο Γκεϊσό» (1990) για την ποινικοποίηση της άρνησης στην ύπαρξη του Ολοκαυτώματος, αλλά και πιο πρόσφατα στον νόμο για τη διδασκαλία των θετικών πλευρών της γαλλικής αποικιοκρατίας.
Στα ελληνικά κυκλοφορεί μέρος της βιβλιογραφίας του· ενδεικτικά οι τίτλοι: «Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα» (σε συνεργασία με τον Ζαν Πιερ Βερνάν), Κέδρος 1974 και Ζαχαρόπουλος 1991, «Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα», Ολκός 1975, «Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης», Καρδαμίτσας 1992, «Η ελληνική σκέψη», Ελληνικά Γράμματα 1993, «Το σύμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι», Πατάκης 2001, «Ανάμεσα στον μύθο και στην πολιτική», Σμίλη 2003, «Η Ατλαντίδα, μικρή ιστορία ενός πλατωνικού μύθου», Ολκός 2006.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 31/07/2006
«Πώς θα ζήσουμε χωρίς ουτοπία;»
Στη φιγούρα του Πιερ Βιντάλ-Νακέ αποτυπώνεται μεν το βάρος της ηλικίας (γεννημένος το 1930), αποφαίνεται δε μετουσιωμένο σε έγκυρη γνώση και εμπειρία της ανθρώπινης περιπέτειας. Ιστορικός με ιδιαίτερες ευαισθησίες, ανατρεπτικός στις πολιτικές απόψεις του και ευθαλής προαγωγός της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, βρέθηκε χθες στην Αθήνα για την παρουσίαση του νέου βιβλίου του «Η Ατλαντίδα - Μικρή Ιστορία ενός πλατωνικού μύθου» (μτφρ.: Χρήστος Μεράντζας, εκδόσεις «Ολκός») στο Γαλλικό Ινστιτούτο, ενώ στο πλαίσιο μιας δημοσιογραφικής συνάντησης, στη γαλλική πρεσβεία, ανέλυσε το φαινόμενο της επίδρασης του πλατωνικού μύθου στη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και στο συλλογικό ασυνείδητο των λαών.
Ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ στη χθεσινή συνέντευξη Τύπου«Υπάρχει τεράστιος αριθμός βιβλίων για τη χαμένη Ατλαντίδα, που μπορεί να συγκριθεί με όλα όσα έχουν γραφεί για τη Βίβλο. Κι αυτό συμβαίνει διότι η Ατλαντίδα, ήδη από τον 18ο αιώνα, αποτέλεσε ενός είδους υποκατάστατο του βιβλικού λόγου. Η προσπάθεια αποποίησής του έφθανε στην προσπάθεια ενός πολιτισμού πίσω από τον κινέζικο, τον αιγυπτιακό, τον ελληνικό. Ο Λα Περέρ, για παράδειγμα, σοφός άνθρωπος του 18ου αιώνα, θεωρούνταν προαδαμίτης. Πίστευε ότι ο Αδάμ δεν ήταν ο πρώτος άνθρωπος, αλλά ο πρώτος Εβραίος». Χαμογελάει με νόημα, στρέφεται προς τη διερμηνέα του και λέει: «Πρόκειται για ανεξάντλητο μύθο. Προφανώς υπάρχουν χιλιάδες Ατλαντίδες. Υποθετώ ότι όταν το βιβλίο μου μεταφραστεί στα κινέζικα, τότε θα περιμένουμε κάποια εκδοχή του μύθου από εκεί...».
Ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ ξεκίνησε την ερευνητική περιπέτειά του γύρω από τη χαμένη Ατλαντίδα, με αφορμή την «πλατωνική σύλληψη της Ιστορίας», που διατύπωσε στα πρώτα χρόνια της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας του, και την ερευνητική γοητεία των διαφόρων εθνικισμών που αναπτύχθηκαν στη Δύση με παρονομαστή την Ατλαντίδα. «Χωρίς ουτοπία πώς θα μπορέσουμε να ζήσουμε; Τι μέλλον θα έχουμε χωρίς το άγνωστο στον ορίζοντά μας;», αναρωτιέται.
Ο Πλάτων μισούσε την Ιστορία«Συνειδητοποίησα ότι ο Πλάτων μισούσε την Ιστορία, με την έννοια που εννοούσαν ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης», ενώ, όπως γράφει, «τους είχε αλέσει στον ιδεολογικό του μύλο, που δεν διέκειτο ιδιαίτερα ευνοϊκό στη θετικιστική ιστορία, σαν κι αυτή, τουλάχιστον, που ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης με τη μέθοδό τους συνέβαλαν στην επινόησή της». Ο πλατωνικός μύθος αναφέρεται σε μια πόλη του κακού, παρ' ότι στους κατοπινούς αιώνες η Ατλαντίδα πήρε διαστάσεις ενός παραδείσιου τοπίου.Οσον αφορά τους εθνικισμούς, ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ αναφέρει κατ' αρχάς τον ισπανικό: «Οι Ισπανοί ανακάλυψαν την Αμερική και θέλησαν να ταυτίσουν τη νέα γη πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες με την Ατλαντίδα. Θεωρούσαν ότι η Αμερική ήταν θείω δικαίω ιδιοκτησία τους».
Στη Σουηδία, ο Ολοφ Ρούντμπεκ (τέλη 17ου αιώνα) υποστήριζε ότι οι απόγονοι του Ατλαντα είχαν αποσπαστεί στην πατρίδα του. Η αποικιοκρατία βοήθησε στη νέα προσέγγιση του μύθου, στη Γερμανία του Χίτλερ η Ατλαντίδα υποστήριξε τη θεωρία της Αρίας Φυλής, ενώ «στη Γαλλία δεν μας χρειαζόταν η Ατλαντίδα, γιατί είχαμε τον Λουδοβίκο τον 14ο, τη Γαλλική Επανάσταση, τον Μεγάλο Αυτοκράτορα!...». Ωστόσο, το παιχνίδι της παραδοξολογίας είναι ανερμάτιστο και ο κατάλογος των υποψήφιων τοποθεσιών της Ατλαντίδας είναι μακρύς: Ιρλανδία, Παλαιστίνη, Σιβηρία, Κύπρος, Κωπαΐδα, Σαντορίνη, Κρήτη, Ινδία... Για τον Γάλλο συγγραφέα, το σημαντικότερο είναι ότι «ο Πλάτων εφηύρε ένα λογοτεχνικό είδος πολύ πιο ζωντανό, αφού πρόκειται για επιστημονική φαντασία. Από όλους τους μύθους που δημιούργησε, είναι κατά κάποιον τρόπο ο μόνος που έπιασε...».
ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 01/02/2006
Γιατί οι αρχαίοι δεν εφηύραν τη φωτογραφία
Εξαιρετικό, σύντομο και επακριβές μελέτημα «Ο θρυμματισμένος καθρέφτης» του Γάλλου ελληνιστή Πιέρ Βιντάλ-Νακέ (εκδόσεις «Ολκός», 2003) για την κατανόηση της ρεαλιστικής σχέσης που ανέπτυξε η αρχαία τραγωδία με την ακμάζουσα αθηναϊκή δημοκρατία των κλασικών χρόνων.
Επί της ουσίας, όμως, αναφέρεται στη διαχρονική σχέση μεταξύ τέχνης και πολιτικής, στη δυναμική, στους αντικατοπτρισμούς που εκατέρωθεν αναπτύσσονται. Αυτή η σχέση, υποστηρίζει, είναι αμφίδρομη και προσαρμόζεται άμεσα στα σημερινά δεδομένα της καλλιτεχνικής έκφρασης καθώς «ο διάλογος με το παρελθόν προϋποθέτει πάντα μια αφετηρία από το παρόν». Το βιβλίο των μόλις εξήντα τριών σελίδων διαβάζεται ως ερμηνευτικό εγχειρίδιο αλλά κι αντιπαραβολή για ό,τι σήμερα αποκαλείται «ολιστικό κοινωνικό γεγονός» στην καλλιτεχνική δημιουργία. Παρακολουθώντας, λοιπόν, το συλλογισμό του Πιέρ Βιντάλ-Νακέ μπορεί κανείς να θέσει το ερώτημα εάν η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί πολιτικό γεγονός. Πώς ερμηνεύεται η συμπεριφορά του κοινού σε αυτά τα ερεθίσματα; Πώς εμπνέεται ο δημιουργός σε συνάρτηση με τους αποδέκτες του, την εποχή και τον τόπο του; Πόσο ψηλά τίθεται ο πήχυς σε κάθε χωροχρονική συγκυρία και πόσο επηρεάζεται η πολιτική από την τέχνη και αντιστρόφως;
«Δεν πρέπει να προσπαθούμε να δούμε την τραγωδία σαν καθρέφτη της πόλης», τονίζει ο Γάλλος ελληνιστής. «Ο καθρέφτης αυτός είναι θρυμματισμένος και κάθε θραύσμα αντανακλά συνάμα την τάδε ή τη δείνα κοινωνική πραγματικότητα κι όλες τις υπόλοιπες -χωρικές, χρονικές, φυλετικές, κοινωνικές και οικονομικές». Και κλείνει το μάτι στον αναγνώστη λέγοντας ότι «εάν οι Αθηναίοι είχαν θελήσει έναν καθρέφτη τόσο άμεσο όσο και πιθανό της κοινωνίας όπως την έβλεπαν, δεν θα είχαν εφεύρει την τραγωδία αλλά τη φωτογραφία ή τα κινηματογραφικά επίκαιρα».
ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 27/10/2003

Commenti