Ο μεταφραστής της «Θείας Κωμωδίας» Ανδρέας Ριζιώτης απέναντι στον «γίγαντα» Δάντη
Ο Ανδρέας Ριζιώτης γνώριζε εξαρχής ότι μια πλήρης έκδοση της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη θα ήταν ένα ρίσκο γοητευτικό. Το τρίτομο έργο («Κόλαση», «Καθαρτήριο», «Παράδεισος») με την υπογραφή του επανεκδίδεται αυτές τις μέρες ύστερα από την πρόσφατη, προ μερικών μηνών, πρώτη κυκλοφορία του από τις εκδόσεις «Τυπωθήτω».
«Πρωτοδιάβασα σε νεαρή ηλικία κάποιες τερτσίνες του Δάντη, που με συγκλόνισαν. Από τότε άρχισα να απαγγέλλω στίχους του. Σήμερα, που έχω αποσυρθεί από την επαγγελματική δράση, καταπιάστηκα μαζί του», λέει ο 77χρονος μεταφραστής υπενθυμίζοντας ότι το εμβληματικό έργο του Ιταλού ποιητή έχει ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά από τους Ν. Καζαντζάκη, Κ. Μουσούρο, Γ. Κότσιρα, Δ.Χ. Σταυρόπουλο, Γ.Ε. Αντωνιάδη, Γ.Σ. Βουτσινά. Στόχος του, όπως σημειώνει, «να δώσω στο σύγχρονο Ελληνα τη δυνατότητα να χαρεί ένα τέτοιο δημιούργημα στη γλώσσα που μιλά».
«Εν μέσω Κατοχής πήγα στο Ιταλικό Ινστιτούτο της Αθήνας και άρχισα να μαθαίνω ιταλικά, τα οποία διδάσκονταν δωρεάν για λόγους προπαγάνδας. Αργότερα, ως διευθυντής πολυεθνικής πετρελαϊκής εταιρείας, έζησα για μερικά χρόνια στο Μιλάνο». Εντρύφησε λοιπόν στο γλωσσικό ιδίωμα του Δάντη και το αποφάσισε. Δούλεψε ανελλιπώς για δύο χρόνια στο πρωτότυπο κείμενο, απομονωμένος στο σπίτι του πάνω στο κάστρο της Κορώνης, ώστε «να είναι το πιο όμορφο πράγμα που έχω κάνει στη ζωή μου». Ο μεταφραστής κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα κείμενο δύσκολο, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Δάντη, με πλήθος γλωσσικών και ερμηνευτικών εμποδίων, προβλήματα ομοιοκαταληξίας αλλά και μεταφραστικής σαφήνειας. «Εχω ασχοληθεί με τη μετάφραση στο παρελθόν. Είχα πάντοτε μια ευχέρεια σ' αυτό. Γι' αυτό με έχουν ελκύσει ο Ομάρ Καγιάμ, ο Λόρκα, ο Χιμένεθ και ο Παζολίνι. Με τον Δάντη δεν είναι απλά τα πράγματα. Οι μελετητές του δεν έχουν συμφωνήσει ακόμη για το τι λέει σε κάποια σημεία. Οφείλεις να έχεις μέσα σου το μέτρο, να μπορείς να ελιχθείς πλάθοντας ρίμες, να δουλεύεις με λεπτότητα το κείμενο ως δαντέλα». Ο Δάντης φέρει μηνύματα με τους στίχους του. Αναφέρεται στον αναγνώστη τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος, αφού τα ζητήματα ηθικής, κοινωνικής πραγματικότητας, ατομικής συνείδησης παραμένουν επίκαιρα. «Οι ιδέες του Δάντη είναι συναρπαστικές. Είναι ένας προφήτης, ένας ταγός, ένας κήρυκας της ψυχής. Μιλάει για την παγκόσμια αδελφοσύνη, το ελάττωμα της πλεονεξίας που κατατρώει τις κοινωνίες, υμνεί τον έρωτα που μετουσιώνεται σε θείο στοιχείο. Σε πάρα πολλά σημεία ο σύγχρονος αναγνώστης θα αναγνωρίσει καταστάσεις που υπάρχουν στις μέρες μας, που ακόμη γυρεύουν τη λύση τους».
Το ταξίδι του Δάντη είναι μια αλληγορία ακόμη και τώρα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. «Τα προβλήματα του ανθρώπου δεν έχουν αλλάξει. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι κατοπινοί ποιητές έχουν αντλήσει στοιχεία από εκείνον. Ακόμη και στο επίπεδο της μεταφραστικής εργασίας, ομολογώ ότι ένιωσα αμηχανία ενώπιον ενός τέτοιου "γίγαντα". Γι' αυτό και σημείωσα στο βιβλίο ότι είμαι μόνο το χέρι σε αυτό το κείμενο».Και πώς νιώθει με τα εγκωμιαστικά σχόλια από τον Τύπο, αλλά και από τον εκδότη του Γιώργο Δαρδανό, που ανέλαβε το «δύσκολο» εμπορικό εγχείρημα της έκδοσης; «Μου κάνει προσωπική χαρά το γεγονός της επανέκδοσης σε τόσο σύντομο χρόνο. Κυρίως όμως με ικανοποιεί το ότι υπάρχει ενδιαφέρον από ανθρώπους που δεν στέκονται μόνο στην επιπόλαιη και επίκαιρη λογοτεχνία, αλλά αναζητούν τα υψιπετή, με βάθος καλλιέργειας, έργα της παγκόσμιας δημιουργίας».
ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 15/09/2003
Ο Δάντης και η βιβλιοθήκη της Βαβέλ
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗ
1
Γύρω από το «κατορθωμένο», που θα 'λεγε ο Σικελιανός, «σώμα» της «Θείας Κωμωδίας» άρχισε ενώ ακόμη ζούσε ο Δάντης (κι εξακολουθεί) να εγείρεται μια βιβλιοθήκη μπορχεϊκού τύπου, έτσι που ο Πάουντ κατέληξε (σε δοκίμιό του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Κόλαση») να εγκωμιάζει κάποιον μεταφραστή τής «Commedia» απλώς και μόνον επειδή εξέδωσε τη μετάφρασή του χωρίς «αχρείαστες» σημειώσεις, ικανές μόνο να παρηγορούν τον «νωθρό» αναγνώστη. Το ζητούμενο, για τον Πάουντ όπως και για τον Ελιοτ, ήταν να επανέλθει στο προσκήνιο η ποίηση του Δάντη -απλώς η ποίηση. Κι από μιαν άποψη, αυτό είναι πάντοτε το ζητούμενο: το ποιητικό αποτέλεσμα, δίχως το οποίο αδίκως θα μαθαίναμε τις γλώσσες των ανθρώπων και των αγγέλων. Ισως να είναι ανέφικτο, αφού δεν μπορώ να το φανταστώ να υφίσταται καθ' εαυτό και ερήμην μας. Αν όμως το θεωρήσουμε εφικτό, κι αν δεν ήταν παράλογο να μιλήσω γι' αυτό σαν να μιλούσα για την αγάπη (στο κάτω κάτω, για τη «Θεία Κωμωδία» πρόκειται: η Αγάπη είναι κίνητρο και στόχος αυτού του ταξιδιού), τότε προσθέτω σε στυλ Λορεντζάτου πως ούτε το ποιητικό αποτέλεσμα λογίζεται τα εαυτού: Η περίφημη «αυτο-αναφορά» χρησίμεψε όπως η σκαλωσιά. Κι όπως η σκαλωσιά, πρέπει κι αυτή να γκρεμίζεται από ένα σημείο και πέρα. Γιατί το κάθε ποίημα, από ένα σημείο και πέρα, υφίσταται, κατ' ανάγκην, ως Κριτική του Διαχωρισμού -και, την ίδια στιγμή που επαληθεύεται μες στο παρόν μας ως ποίηση, επαληθεύει και την παράδοξη εντύπωση που έχει οποιοσδήποτε καταλαβαίνει από λογοτεχνία: ότι το κέντρο βάρους της λογοτεχνίας βρίσκεται εκτός κειμένου, μολονότι είναι αδύνατον να υπάρξει δίχως το κείμενο... Ε, λοιπόν: υπό την προϋπόθεση ότι βοηθά να χτίσουμε τη σκαλωσιά και βοηθά με τα ίδια μέσα να την γκρεμίσουμε, η βιβλιοθήκη αποκτά νέο νόημα -αν και όχι όλη:
Μπορεί να διαβάσεις τόμους «λογοτεχνικής κριτικής» της «Θείας Κωμωδίας» και να μην αξίζουν μια σελίδα του Αουερμπαχ, να μην πουν ποτέ αυτό που είπε ακαριαία ο Μαντελστάμ (εξηγώντας έτσι, άπαξ διά παντός, γιατί η «Commedia» είναι δυνατόν να θεωρηθεί ως πρότυπο ποίημα): «Εδώ, το περιεχόμενο είναι ένα σφουγγάρι -που αν το στίψεις, προκύπτει η μορφή». Μπορεί επίσης να κατανοήσεις τη «Θεία Κωμωδία» ως ποίηση, αλλά ποίηση αισθητικοποιημένη (ο Ελιοτ ως προς αυτό είναι περίφημος οδηγός και να γιατί τον υπέκλεψε ο Σεφέρης)- αν και ούτε ο Μαντελστάμ ούτε ο Αουερμπαχ ευνοούν τέτοια μερίκευση: η καλή λογοτεχνική κριτική επικυρώνει την παράδοξη εντύπωση που αναφέραμε. Πιασμένος στην παγίδα της αισθητικής, θα φανταστείς τα «πραγματολογικά», όπως τα λέγαμε, στοιχεία (και ίσως και τα «ελάσσονα» έργα του Δάντη: τη Vita Nuova, το De Vulgari Eloquentia, το Convivio ή, αν κοιτάξουμε αλλιώς το ίδιο corpus, τα 86 ποιήματα κι ανάμεσά τους τις τέσσερις Rime Petrose) να δορυφορούν την «Commedia» -ενώ η αλήθεια είναι πως, εδώ, τίποτα δεν υφίσταται αυτοτελώς:
Τα «πραγματολογικά» στοιχεία έχουν, βεβαίως, οποιαδήποτε (οιονεί) αξία χρήσης μόνον εφόσον υφίσταται κάποια συνολική αξία χρήσης της «Commedia» -όπως η κάθε ξεχωριστή terza rima έχει νόημα μόνο υπό τον όρο σύνολης της (τριαδικής, σε κάθε επίπεδό της: τρία Μέρη, 33 Ασματα έκαστο, αν εξαιρέσουμε το προοιμιακό) «Θείας Κωμωδίας». Και για το ποια μπορεί να είναι αυτή η συνολική αξία χρήσης, πέραν της απόλαυσης- η καλύτερη ένδειξη που διαθέτω έχει δοθεί εν παρόδω, από τον Πρίμο Λέβι, στο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», εκεί που οι δυο κρατούμενοι στο Λάγκερ μεταφέρουν τη σούπα και ο Λέβι, για κάποιον ακατανόητο λόγο, νιώθει πως πρέπει, πρέπει, να θυμηθεί και να πει στον συγκρατούμενό του τους στίχους από το Ασμα 26 της «Κόλασης».
Αλλά και: κάθε «πραγματολογικό» στοιχείο, το οποίο, υπ' αυτήν την προϋπόθεση, θα ξεδιαλεχτεί (υπάρχουν και τα εντελώς περιττά: το ακαδημαϊκό πλαγκτόν, που το ξεχωρίζεις γιατί έχει μόνο αξία ανταλλαγής), πυροδοτεί έναν μηχανισμό «μεταπτώσεων», που αποτελεί το κλειδί της τεχνικής του Δάντη, κι έτσι διευρύνει, με τη σειρά του, τη συνολική αξία χρήσης... Αν, π.χ., πω ότι το «dolce stil» του νεαρού Δάντη και της παρέας του είναι «novo», εκεί γύρω στο 1280, κατ' αρχάς επειδή κατανοεί τον Ερωτα σαν συνθήκη ένδον υπαγόρευσης, πρέπει πάραυτα να προσθέσω ότι, ήδη το 1215, η Δ' Σύνοδος στο Λατερανό κατέστησε υποχρεωτική για όλους τους Χριστιανούς την εξομολόγηση, η οποία, όπως το διατυπώνει ο Ζακ λε Γκοφ, «από συλλογική και δημόσια, κατ' εξαίρεσιν και για σοβαρά αμαρτήματα, γίνεται αντικείμενο κατ' ιδίαν ακρόασης, προσωπική και συχνότατη». Ετσι η στρατηγική του Δάντη όσον αφορά το στυλ μεταπίπτει σε στρατηγική όσον αφορά το εγχείρημα εκκοσμίκευσης -που υπήρξε το μείζον διακύβευμα της εποχής του (και που δεν εξαντλήθηκε ώς τώρα, ανανεώνεται μάλιστα μες στα νέα σκοτάδια). Και καθώς όλα μεταπίπτουν αενάως σε κάτι άλλο, όπως ο έρως για τη Βεατρίκη, μαθαίνουμε ν' ακούμε να μιλά συγχρόνως ο πολιτικός εξόριστος, ο φίλος που κατατρύχεται από τύψεις, ο επί ματαίω ερωτευμένος, ο αβερροϊστής (κατά βάθος), ο λόγιος κι ο δεξιοτέχνης -όλα μαζί... Το πορτρέτο του Δάντη δεν θα μπορούσε να προκύψει αλλιώς -το αυθεντικό, ηθικό πορτρέτο του, εννοώ: το πορτρέτο ενός διανοουμένου, με την καλύτερη έννοια.Ξέρω πως πρέπει να προηγούνται οι συστάσεις. Αλλά ποιες είναι οι αληθινές συστάσεις; Ενα «αφιέρωμα» στον Δάντη, εξαιρετικά περιορισμένο μάλιστα, που θέλει να υποκαταστήσει το σερφάρισμα στο Internet, δεν αξίζει, κατά την άποψή μου, τον κόπο του. Οφείλουμε, αντιθέτως, να δραττώμεθα τέτοιων ευκαιριών για να σκεφτούμε τη χρήση του υλικού που θα «κατεβάζαμε» -κι ίσως για να ανασυστήσουμε τον μηχανισμό τον οποίο εξουδετερώνει το σερφάρισμα... Δεν λείπουν οι δυνατότητες να μάθουμε τι άλλο, πέρα από τη «Θεία Κωμωδία», έγραψε ο Δάντης ή πώς έζησε κ.λπ. κ.λπ.: Το ίδιο το αφιέρωμα στήνεται εξ αφορμής μιας περίεργης κινητικότητας, μεταφραστικής και εκδοτικής. Αξίζει να σκεφτούμε τις προϋποθέσεις της -άρα και τα όριά της. Για να μην αερολογώ μάλιστα, σκοπεύω, στο δεύτερο μέρος αυτού του κειμένου, να δώσω ένα δείγμα του μηχανισμού των «μεταπτώσεων» -που ίσως λειτουργήσει ως θέλγητρο κι ως πυξίδα συγχρόνως. Το διάλεξα γιατί παρεμπιπτόντως περιέχει κι έναν κρίσιμο όγκο πληροφοριών -και μάλιστα όχι για τη σχετικά γνωστή «Θεία Κωμωδία», αλλά για όσα προηγήθηκαν κι αποτελούν ακόμη, για μας εδώ, terra incognita. Το διάλεξα όμως κι επειδή θέλω να δείξω πως οι μεταπτώσεις δεν συμβαίνουν ερήμην: ο Δάντης τις μεθοδεύει μ' όλα τα μέσα, δίχως να εξαιρείται το χιούμορ. Το διάλεξα, τέλος, επειδή το πιο επικίνδυνο είναι να γενεαλογείς τον εαυτό σου -κι αυτό κάνει ο Δάντης και εδώ, όπως πολύ συχνά στο παρελθόν. Παραδόξως όμως, δεν έχουμε την εντύπωση κάποιου που αποδίδει μεγάλη σημασία στον εαυτό του, αλλά κάποιου που θεωρεί πως μέσω της δουλειάς του εξελίσσεται ένα πείραμα και καταγράφει, ανά πάσα στιγμή, τα συμπεράσματα, με σεβασμό, αφού το πείραμα τον ξεπερνά κι αφού δεν αφορά καν μόνο την «τέχνη της ποιήσεως». Παράξενος τρόπος να είσαι ταπεινός -κι ο μόνος αυθεντικός, ενδεχομένως...
Ετσι λοιπόν-
2
Ως διανοούμενος, ο Δάντης ήταν αναπόφευκτο να εγγράψει στη «Θεία Κωμωδία» κι έναν ελιγμό αναστοχασμού. Κατά το υπόδειγμα του Οβίδιου (Amores, 2), συναντά καθ' οδόν ομοτέχνους του -αν κι η πιο συγκινητική, νομίζω, είναι η συνάντησή του μόλις φτάνει στο Καθαρτήριο, με τον φίλο του και Φλωρεντινό μουσικό Casella... Κάθε φορά, δίνει και το δικό του στίγμα, ποτέ όμως πλήρες -ώσπου, στο έκτο κράσπεδο (ζώνη) του κυρίως Καθαρτηρίου, πετυχαίνει να συγκλίνουν ορισμένοι παράγοντες που τους θεωρεί, έτσι το καταλαβαίνω εγώ, αναγκαίους: Εκεί λοιπόν, που αποκαθαίρονται όσοι αφέθηκαν στη λαιμαργία ή τη δίψα (άσμα 23), ο Δάντης φτάνει με μεγάλη παρέα, όχι μόνο τον Βιργίλιο, αλλά και τον επίσης ποιητή Στάτιο -κι εκεί συναντάει τον επίσης φίλο του, Forese Donati, με τον οποίον εν ζωή είχαν παιγνιδιάρικα διαπληκτιστεί μέσω σονέτων (tenzone λεγόταν το παιγνίδι). Και ο Φορέζε αυτός, που μετανιώνει γιατί αφέθηκε στο παιγνίδι του γούστου (και μάλιστα χάριν γούστου), έχει δυο αδέρφια: την Piccarda, που βρίσκεται ήδη στον Παράδεισο -και τον Corso, ηγέτη των Μαύρων Γουέλφων και κυρίως υπεύθυνο για το ότι ο Δάντης είναι διά βίου εξόριστος από τη Φλωρεντία κι ερήμην καταδικασμένος σε θάνατο. Οτι κι αν έλεγα, δεν θα εγκωμίαζα επαρκώς αυτήν την ιδιοφυή σκηνοθεσία -που πάει ν' αποδειχτεί κι αυτοσαρκαστική: Ο Φορέζε συστήνει στον Δάντη (άσμα 24) τον Bonagiunta Orbicciani da Lucca, έναν ακόμη ποιητή -που δοξάστηκε ως «facilis inventor rhythmorum, sed facilior vinorum» (βεβαιώνει ο σχολιαστής). Και ο μεθύστακας αυτός όχι απλώς αναγνωρίζει τον Δάντη, αλλά κι αναλαμβάνει να χαράξει, αυτός ειδικά, το γενεαλογικό δέντρο και να ορίσει «της τέχνης του την περιοχή». Το κάνει μάλιστα επ' ευκαιρία: ενώ προλέγει για τον Δάντη έναν νέο έρωτα... Εντάξει, ας δούμε τι εξυφαίνεται πάνω σ' αυτόν τον υποδειγματικό καμβά, πέρα από (και χάρη στο) ξόρκι κατά της αυταρέσκειας: ας μάθουμε και κάτι, τώρα που έχουμε μίαν υπόδειξη για το πώς να μαθαίνουμε...Με αφετηρία λοιπόν μια προφητεία για νέον έρωτα, ο Δάντης μιλάει για ένα νέο είδος ποίησης («nove rime») -κι έτσι αφήνει το παρελθόν να διαχυθεί στο μέλλον σαν να διατηρεί όλη τη δροσιά του και την υπόσχεση που περιείχε. Γιατί ο πρότυπος στίχος «Donne ch' avete intelleto d' amore», που ανακαλεί ο Bonagiunta, ανήκει στο «La Vita Nuova»: το νεανικό έργο του Δάντη, αφιερωμένο στον έρωτά του για τη Βεατρίκη.
Κι επ' ευκαιρία, ο ώριμος ποιητής της «Commedia» αποσαφηνίζει το θεμέλιο εκείνης της ποίησης: μια συνθήκη ένδον ακρόασης (όταν μιλά ο Ερως) κι ακριβούς αναμετάδοσης, απ' την οποία απορρέει ο γλυκός νέος τρόπος της: «il dolce stil novo». Κι ο ποιητής από τη Λούκκα προσυπογράφει. Κι αναδιατυπώνει αυτήν τη συνθήκη ως σημείο τομής -σε σχέση με τη δική του κι εν γένει την παλαιότερη ποίηση. Οι «παλαιοί» υπολείπονται ως προς τη βούληση αλλά και την ευχέρεια να εκφράσουν «άμεσα» το μήνυμα του Ερωτα. Αυτό είν' όλο -κι αρκεί: «e qual piu a gradire oltre si mette, / non vede piu da l'uno a l'altro stilo»... Και ποιοι είναι αυτοί οι παλαιότεροι; «Notaro e Guittone e me»: καθένας κι ένα σκαλί της κλίμακας που καταλήγει στο dolce stil novo...Ο Jacomo da Lentini, «Νοτάριος» στην αυλή του Φρειδερίκου του Β' της Σικελίας, γύρω στα 1230, σφραγίζει τη γένεση του «σονέτου»: ενός «μικρού ήχου», που απηχώντας το τικ-τακ των πρωτοφανέρωτων τότε δημόσιων ρολογιών αποστάζει το ρεπερτόριο και τη μονοπολική τέχνη των τροβαδούρων. Κι ο Guittone d' Arezzo μεταφέρει, είκοσι χρόνια αργότερα, το sonetto, αλλά και το canzone και την ballata κι άλλες, ακόμα πιο σπάνιες φόρμες -όλον τον διαχωρισμένο πια από την προφανή μουσική του θησαυρό- στην Τοσκάνη. Και συντονίζει τον ήχο τους με την ένταση και το θόρυβο των ιταλικών πόλεων που ανθίζουν.
Το νήμα των τροβαδούρων τεντώνεται επικίνδυνα -και πάει να κοπεί: Γιατί, σ' όποιον αργαλειό κι αν ξαναϋφαίνεται, το υφαντό των εν λόγω μορφών φαίνεται να κρατάει, αν το κοιτάξουμε από μακριά, το ίδιο, σε γενικές γραμμές, σχέδιο ερωτικής προσήλωσης: Ο ιδεώδης, προσαρμοσμένος στην αυλική τυπολογία έρως των τροβαδούρων, ο fin' amor, που μεταγράφτηκε σχεδόν άθικτος (αν και αγγιγμένος κιόλας από μια θεολογική ανάγνωση) στο έργο του Jacopo da Lentini, κυριαρχεί πάντοτε... Αλλά μοιάζει πια εκτός κοινωνίας. Και ήδη ο «αστός» Guittone d' Arezzo δηλώνει, στο «καταστατικό» canzone του «Ora parra s'eo savero cantare», ότι δεν θέλει πια να ψάλλει αυτονοήτως τον τάχα αυτονοήτως ιδεώδη έρωτα, διότι να τ' αφήσουν αυτά, ο έρως τους τρελαίνει τον κόσμο. Δεν είναι ιδανικός, και φίνος, είναι μεταμφιεσμένη «carnal voglia»: «σαρκικός πόθος»... Η δουλειά του Grosseteste κι οι θεωρίες του Ρογήρου Βάκωνος έπιασαν τόπο: τα ματογυάλια μόλις εφευρέθηκαν (στην Πίζα)· κι ο εμβρυώδης καπιταλισμός οξύνει όλων το βλέμμα. Κι η καινοφανής αιωρούμενη πυξίδα με μαγνητική βελόνα το προσανατολίζει προς την πραγματικότητα. Κι ήδη ο Φρειδερίκος ο Β' έχει γράψει «De arte venandi cum avibus» (Περί της τέχνης του κυνηγιού με τη βοήθεια γερακιών) -όπου αποδοκιμάζει τον Αριστοτέλη ως χαρτοπόντικα. Κι ο αβερροϊσμός διαχέει το δηλητήριο της «διπλής αλήθειας»... Κι όμως το νήμα δεν κόβεται, αποπνευματώνεται μόνο -προς μεγάλη αγανάκτηση του Bonagiunta, ο οποίος, μες σ' ένα περιβάλλον σφοδρών αντιπαραθέσεων (που θα αναδείξει την Τοσκάνη σε λίκνο της μετέπειτα ευρωπαϊκής ποίησης), προσπαθεί να συνδυάσει το σικελικό με το στυλ του Guittone, ν' ανανεώσει δηλαδή εντός των ορίων του το είδος, κι απλώς πετυχαίνει να θεωρηθεί «Siculo-Tuscan»: το μεικτό είδος του δεν είναι πια νόμιμο, η διπολική εδώ και καιρό ποίηση, που κατέγραφε την ένταση ανάμεσα στη Δέσποινα των λογισμών του ποιητή και στο Θεό, ξαναγίνεται μονοπολική, ανάποδα όμως τώρα: εκθεολογίζεται, ας πούμε.
Γύρω στο 1270, κάποιο ποιητικό ξόρκι κατά του καρναβαλιού, όπου μας παρασύρουν τα πάθη της σαρκός, επινοήθηκε κι έπιασε -ή, για να το πω διαφορετικά, η ποίηση μετέφερε σε ύψος ασφαλείας τη δική της, μερικευμένη, μονόπλευρη αλήθεια: είναι η ώρα του dolce stil novo...Λογοτεχνική πρωτοπορίαΣτο άσμα 26 ο Δάντης συναντά τον πρώτον εξορκιστή, τον «τρανό πατέρα» (θα 'λεγε ο Σικελιανός), που αποκαλύπτει πρόθυμα το όνομά του: Είναι ο Guido Guiniz(z)elli (1220-1276) -και δεν έχει μόνο έναν γιο: κι άλλοι, σύγχρονοι του Δάντη, υιοθέτησαν «l'uso moderno». Αλλωστε ο Bonagiunta είχε ήδη επιλέξει τη σαφή διατύπωση «vostre penne»... Σε τούτα τα άσματα του Purgatorio γενεαλογείται λοιπόν μια ομάδα ή «σχολή» νεωτεριστών ποιητών -οι stilnovisti: ο Guido Cavalcanti (1255-1300), ο Dante Alighieri (1265-1321) βεβαίως, ο Cino da Pistoia (1270-1336: ο μόνος μη Φλωρεντινός, μαζί με τον Guinizelli), ο Lapo Gianni (1250-1330;), ο Gianni Alfani (1275-;) κι άλλοι σαράντα πέντε Gιάννηδες.
Εν συνόλω: η πρώτη, στη σύγχρονη Ευρώπη, λογοτεχνική avant garde, συγκροτημένη, προς το τέλος του 13ου αιώνα, στην ταραγμένη, δημοκρατική πόλη-κράτος της Φλωρεντίας...Διακόπτω εδώ -αφήνοντας τρία τουλάχιστον κενά: Θα 'πρεπε να αναλύσω καθ' εαυτό το γλυκό καινούργιο ύφος. Θα 'πρεπε να αποκαλύψω την κρυμμένη του διπολικότητα (που ο ίδιος ο Δάντης την υποδηλώνει επεκτείνοντας, πάλι στο άσμα 26, τη γενεαλογία πολύ πίσω, ώς τον σκοτεινό, οξύμωρο Arnaut Daniel, «miglior fabbro del parlar materno») -ν' αποκαλύψω δηλαδή τον Guido Cavalcanti ως ξεχωριστή περίπτωση. Και, για να δούμε να ολοκληρώνεται η περιπέτεια των μεταπτώσεων, θα 'πρεπε να δείξω πώς ο Δάντης μεθόδευσε εντέλει την εκ νέου επίλυση αυτής της διπολικότητας σχεδιάζοντας ακριβώς την «Commedia» -και πώς απέτυχε, εναύοντας έτσι εν συνόλω την πολύγλωσση ευρωπαϊκή ποίηση, πυρήνας κι όχι εκδοχή της οποίας είναι, κατά την άποψή μου, η «μεταφυσική», κατά τον Ελιοτ, ποίηση, όπου «ό,τι μπορεί, κανονικά, να συλλάβει μόνο η σκέψη μεταφέρεται στην επικράτεια του αισθήματος, και ό,τι μπορούμε, κανονικά, μόνο να το αισθανθούμε μετασχηματίζεται σε σκέψη χωρίς να πάψει να είναι αίσθημα»... Διακόπτω -αλλά έτσι κι αλλιώς, μες στη βιβλιοθήκη της Βαβέλ όπου επιστρέψαμε, τι άλλο θα μπορούσε να γίνει;
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004
Ενας βιογράφος με μεγάλη καρδιά
«Δεν υπάρχει τίποτε σταθερό σε αυτό τον κόσμο, και αν υπάρχει κάτι που αλλάζει εύκολα, αυτό είναι η ζωή μας», σημειώνει ο Βοκκάκιος στη βιογραφία με τίτλο «Η ζωή του Δάντη» - κυκλοφορεί στα ελληνικά (εκδόσεις «Νεφέλη»). Ο συγγραφέας του περίφημου «Δεκαήμερου», συντοπίτης κι ομότεχνος του Δάντη, συγκαταλέγεται μεταξύ των πρώτων που ανεπιφύλακτα δήλωσαν το θαυμασμό τους για τη «Θεία Κωμωδία». Σε περίοδο πολιτικών και θρησκευτικών παθών στην Τοσκάνη, επιδίωξε -και πέτυχε- να γράψει μια λογοτεχνική βιογραφία βασισμένη στο ίδιο το δαντικό έργο. Η βιογραφία διαβάζεται απνευστί, ο αναγνώστης εισέρχεται στο προσωπικό σύμπαν του ποιητή, το κείμενο πείθει για τη δύναμη της γενναιοδωρίας του βιογράφου προς το βιογραφούμενο. Διότι ο Βοκκάκιος σκιαγραφείται μέσα από τα λεγόμενά του (την ίδια στιγμή που ο επίσης σπουδαίος Πετράρχης στάθηκε αμήχανος και φειδωλός μπροστά στον «chiarissimo uomo»). Κάνει λόγο για τον ποιητή που πρέπει να δαφνοστεφανώνεται, για τον ερωτευμένο και πληγωμένο ποιητή, για τον άνθρωπο-ποιητή με τις αρετές και τις αδυναμίες του. Υπήρξε άλλωστε ο βιογράφος στον οποίο στηρίχθηκαν όλοι οι μεταγενέστεροι μελετητές της δαντικής εργοβιογραφίας. Η προσφορά της «Θείας Κωμωδίας» στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι δεδομένη. Εξάλλου, σε παλαιότερο αφιέρωμα της «Βιβλιοθήκης» (τ. 333, 12/11/2004) αναλύθηκε επαρκώς η σημασία της συγκεκριμένης έκδοσης στα ελληνικά. Μια επισήμανση όμως πρέπει να γίνει στη μεταφραστική εργασία του Σπύρου Τσούγκου, δόκιμου κι επιλεκτικού μεταφραστή, ειδικευμένου σε βιογραφίες (μεταξύ άλλων έχει παρουσιάσει τις βιογραφίες των Λόρκα και Καραβάτζο στις εκδόσεις «Μικρή Αρκτος»), ο οποίος απέδωσε σε στρωτή και ρέουσα γλώσσα το κείμενο του Βοκκάκιου, κάτι όχι ακριβώς δεδομένο ή αυτονόητο στην εκδοτική εποχή που ακόμη η μετάφραση είναι σε δεύτερη μοίρα.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 02/07/2005
Δάντης Μια Βιογραφία
JACQUELINE RISSET
ΜΤΦΡ. ΑΝΝΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΗ «ΙΝΔΙΚΤΟΣ», ΣΕΛ. 258
Μεταφράστρια της «Θείας Κωμωδίας» στα γαλλικά (η μετάφρασή της θεωρείται η καλύτερη γαλλική απόδοση του δαντικού ποιήματος), καθηγήτρια Γαλλικής Φιλολογίας στη Σορβόνη και το Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης, η Ζακλίν Ρισέ κατέχει ένα από τα πιο ευαίσθητα γλωσσικά εργαλεία και ταυτόχρονα μια πλήρη φιλολογική και ιστορική εξάρτυση, προκειμένου να εξιστορήσει τον βίο του πιο μυθικού προσώπου της ιταλικής λογοτεχνίας. Εργο που συνδυάζει τα συναγόμενα από τις ελάχιστες διαθέσιμες ιστορικές πηγές με την ονειροπόληση, τον στοχασμό, την ερμηνευτική διάθεση, η βιογραφία της Ρισέ προϋποθέτει όλες τις προϋπάρξασες βιογραφίες, αλλά κυρίως το κλασικό εγχείρημα του Βοκκάκιου, στο οποίο επανειλημμένα αναφέρεται. Ετσι κι αλλιώς δεν είχε στη διάθεσή της πολλές πηγές: ελάχιστες είναι οι μαρτυρίες για τη ζωή του Δάντη, θαμπά, σβησμένα τα ίχνη του. Χειρόγραφά του δεν διασώζονται, μονάχα αντίγραφα. Το όνομά του εμφανίζεται μία και μόνη φορά στα αρχεία της Φλωρεντίας, από χέρι αντιγραφέα, σε έναν κατάλογο θανατοποινιτών. Μυστήριο, έλλειψη στοιχείων και μυθοπλασίες περιβάλλουν ακόμη και την ίδια τη σωματική παρουσία του ποιητή.Κι όμως, η Ρισέ, υπερβαίνει τα εμπόδια, βασισμένη στη βαθιά γνώση που της προσπόρισε η πολύχρονη ενασχόληση με τη «Θεία Κωμωδία». Αν και δεν έχει πλήθος γεγονότων να καταγράψει, διαθέτει μια ενορατική, σχεδόν, θεώρηση του ποιητικού προσώπου. Αποτολμά ακόμη και να αυθαιρετήσει, ανιχνεύοντας σε κάποια χωρία τής ποιητικής σύνθεσης αυτοβιογραφική καταγωγή. Τι σημασία έχει; Η Ρισέ ανασυνθέτει έναν μύθο, δεν της χρειάζονται τα ντοκουμέντα. Ετσι κι αλλιώς, στην εποχή μας υποπτευόμαστε την αξίωση αντικειμενικότητας κάθε ιστορικής αφήγησης· επιπλέον, όπως η ίδια η συγγραφέας υπογραμμίζει στην εισαγωγή της, στην περίπτωση του Δάντη πραγματικότητα και μυθοπλασία εξερευνούνται ώς τα έσχατα όριά τους, αλληλοδιαπλεκόμενες, αντενεργούσες, προκαλώντας τις πιο «απροσδόκητες αναφλέξεις».Με δυο λόγια: έχουμε στα χέρια μας ένα συναρπαστικό, σχεδόν ποιητικό βιβλίο, αφιερωμένο σε μιαν «ασυναγώνιστη ύπαρξη». Στη γοητεία του συνέβαλε ιδιαίτερα η ωραία μετάφραση της Αννας Περιστέρη.
Κ. ΣΧΙΝΑ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004
Εργα του Δάντη που έχουν μεταφραστεί
ΜΤΦΡ.: ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΚΟΥΛΟΣ «ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ», ΣΕΛ. 194, ΕΥΡΩ 10,40
Η «Vita nuova» είναι νεανικό έργο που γράφτηκε τη διετία 1292-1294. Αυτοβιογραφικό, χτίζεται με στίχο και πρόζα, για να υπηρετήσει το ίνδαλμά του, τη Βεατρίκη του παθιασμένου έρωτος και της φασματικής επιθυμίας του ανεκλήρωτου. Ο Δάντης είναι μόλις είκοσι οκτώ ετών και η αγαπημένη έχει περάσει στον κόσμο της βαριάς σκιάς του Αδη, εδώ και τρία χρόνια.
Β. LA DIVINA COMMEDIA (Η ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ)
2. «Η Θεία Κωμωδία». Κόλασις. Καθαρτήριον. Παράδεισος
ΜΤΦΡ.: Γ. Σ. ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ - Δ. Χ. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣΠΡΟΛ.: ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ «ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ», ΣΕΛ. 583, ΕΥΡΩ 24,96
Μετάφραση στην καθαρεύουσα, η οποία υπακούει στο πνεύμα του αττικισμού, χωρίς να χάνει την ιδιαίτερη μουσικότητά της.
3. «Η Θεία Κωμωδία». Κόλαση. Καθαρτήριο. Παράδεισος
ΜΤΦΡ.: ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ«ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ», ΣΕΛ. 627, ΕΥΡΩ 29,12
Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν ξεφεύγει από την ψυχαρική γλώσσα και το αίτημα του μαχόμενου δημοτικισμού. Ο σημερινός αναγνώστης συναντά δυσκολίες προσπέλασης, ακόμη και νοηματικής, γιατί η μετάφραση ηχεί παλιομοδίτικα.
4. «Η Θεία Κωμωδία». Κόλαση. Καθαρτήριο. Παράδεισος
ΜΤΦΡ.: ΓΙΩΡΓΗΣ ΚΟΤΣΙΡΑΣ «Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ», ΣΕΛ. 708, ΕΥΡΩ 24,96
Η μοναδική απόδοση που κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία και έχει φιλοτεχνηθεί από ποιητή. Τη χρονιά που εκδόθηκε δέχτηκε αρνητικές κριτικές.
5. «Η Θεία Κωμωδία». Κόλαση. Καθαρτήριο. Παράδεισος
ΜΤΦΡ.: ΑΝΔΡΕΑΣ ΡΙΖΩΤΗΣΠΡΟΛ.: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ, ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ, «ΤΥΠΩΘΗΤΩ - ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ», ΣΕΛ. 357 + 326 +329, ΕΥΡΩ 18
Πλήρης δίγλωσση και σχολιασμένη μετάφραση, με το ιταλικό κείμενο τυπωμένο αντικριστά με το ελληνικό. Πρόθεσή του ήταν να μην προδώσει το δαντικό πρωτότυπο, γι' αυτό έμεινε πιστός στο πρωτότυπο και στην ισοστοιχία με αυτό και προσπάθησε να υποτάξει το υλικό του με μέτρο και ομοιοκαταληξία.
6. «Η Θεία Κωμωδία». Κόλαση ΜΤΦΡ.: ΚΩΣΤΑΣ ΣΦΗΚΑΣ
ΕΙΚΟΝ.: ΓΚΙΣΤΑΒ ΝΤΟΡΕ«ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ», ΣΕΛ. 286, ΕΥΡΩ 7,28
Ο μοντερνιστής κινηματογραφιστής Κώστας Σφήκας μεταφράζει το πρώτο μέρος τού μνημειώδους έργου, σε ένα προσωπικό γλωσσικό ύφος. DE VULGARI ELIGUENTIA ( Η ΕΥΓΛΩΤΤΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ)
7. «Η ευγλωττία της κοινής γλώσσας»
ΜΤΦΡ.: ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΚΟΥΛΟΣ«ΑΠΟΣΤΡΟΦΟΣ», ΣΕΛ. 159, ΕΥΡΩ 10,68
Αυτό το μικρό ημιτελές βιβλίο για τη λαϊκή γλώσσα της εποχής του Δάντη συντάχθηκε κατά τη διάρκεια της εξορίας του Φλωρεντινού, μεταξύ 1304 και 1307. Το έργο, γραμμένο στα λατινικά, απευθυνόταν στους εγγράμματους, γιατί ήλπιζε ότι αυτοί δεν θα το απέρριπταν, επειδή δεν θα έβρισκαν ως δικαιολογία το πρόσκομμα του γλωσσικού οργάνου. EPISTOLA Α CANGRANDE (ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΤΟΝ CANGRANDE)
8. «Η επιστολή στον Cangrande»
ΠΡΟΛ. - ΜΤΦΡ. - ΣΗΜ.: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΜΑΟΣ
ΕΠΙΜΕΤΡΟ: ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΣΜΑ ΤΟΥ «ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ»
ΜΤΦΡ.: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗΣ«ΙΝΔΙΚΤΟΣ», ΣΕΛ. 83, ΕΥΡΩ 10
Είναι, όπως διαβάζουμε στον πρόλογο του ποιητή Δημήτρη Αρμάου, ένα από τα πιο φημισμένα αυτοσχόλια της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Χρονολογείται περί το 1316 και απευθύνεται στον ομοϊδεάτη του Δάντη, στον γιβελίνο (υποστηρικτή της μοναρχικής εξουσίας) Can Francesco, τον επονομαζόμενο Cangrande.
Εχει αμφισβητηθεί η γνησιότητα της επιστολής και έχει χυθεί κάμποσο μελάνι για το δαντικόν της υπογραφής. Το credo του Δάντη, όπως το συνοψίζει ο επιμελητής: «Το δυνατό βίωμα είναι καλός σύμβουλος για τη δημιουργία· το θρησκευτικό, ειδικότερα, από τα καλύτερα -και δίχως να λογαριάσουμε εδώ το πώς η έννοια τού "ιερού" συνοψίζει τις αξίες».
Στο επίμετρο, ένας άλλος ποιητής, ο Γιώργος Κοροπούλης, δοκιμάζει να δώσει λόγο ελληνικό στο Πρώτο Ασμα του «Παραδείσου». Η μετάφρασή του στρωτή, στη γλώσσα των πόλεων, έχει έναν τόνο κουβεντιαστό.
ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004
Commenti
»
»